Hội chứng kẻ mạo danh – Impostor Syndrome (IS)

Đây là trạng thái tâm lý khi một người liên tục nghi ngờ năng lực và thành tựu của bản thân, luôn sợ bị lộ ra như “kẻ lừa đảo”, dù đã có đủ bằng chứng rõ ràng về thành công. Người trải qua hội chứng này thường cảm thấy thành công chỉ do may mắn hay yếu tố bên ngoài chứ không phải nỗ lực cá nhân; tự hạ thấp bản thân ngay cả khi đạt thành tích cao; liên tục so sánh với người khác và luôn thấy mình thua kém; lo sợ một ngày sẽ bị “vạch trần” là không đủ giỏi hoặc không xứng đáng với vị trí hiện tại.

Impostor Syndrome, nói cách khác, là cảm giác “không đủ giỏi, không xứng đáng” ngay cả khi năng lực thực sự đã được khẳng định. Một tổng quan hệ thống  của nhóm Bravata và cộng sự thực hiện vào năm 2019 cho thấy tỷ lệ người mắc IS dao động từ 9% đến 82% tùy theo môi trường. Các nghiên cứu mới hơn (của El-Ashry, 2024; Al Lawati, 2025) còn chỉ ra mối liên hệ đồng biến giữa IS và lo âu, trầm cảm, stress – nghĩa là không chỉ khiến cá nhân kiệt quệ, mà còn mở ra cơ hội để truyền thông lợi dụng và thao túng.

Cơ chế thao túng diễn ra như thế nào? Một nghiên cứu tổng hợp từ 48 nghiên cứu của McComb vào năm 2023 cho thấy việc “so sánh lên” trên mạng xã hội – tức nhìn người khác “tốt hơn mình” – khiến tự đánh giá và cảm xúc tích cực giảm sút rõ rệt. Khi cảm giác “không đủ giỏi” ấy lan rộng thành hiện tượng tập thể, nó tạo ra mảnh đất màu mỡ để các thông điệp dựa trên nỗi sợ hãi, sự khan hiếm hay FOMO dễ dàng dẫn dắt đám đông. Đây cũng chính là cách các nhà truyền thông có thể lạm dụng hội chứng kẻ mạo danh (IS) để thao túng công chúng.

Những cách lạm dụng IS trong truyền thông để thao túng đám đông

Khai thác hình ảnh người thành công để tạo áp lực

Truyền thông có thể chủ ý dựng lên hoặc phóng đại hình ảnh những cá nhân “đáng ngưỡng mộ”, từ câu chuyện có thật đến nhân vật được dàn dựng, nhằm gieo vào tâm trí đám đông cảm giác mình “chưa đủ” nếu chưa đạt thành tựu tương tự. Chẳng hạn, một chiến dịch có thể kể về một người “từng tự ti nhưng đã đổi đời nhờ sản phẩm X”, khiến người xem tin rằng họ cũng cần sản phẩm ấy để trở nên “đủ giỏi”.

Chiêu thức này đánh thẳng vào nỗi sợ bị bỏ lại phía sau, khơi dậy cảm giác so sánh và FOMO, từ đó thúc đẩy đám đông mua sản phẩm, sử dụng dịch vụ hay tham gia những hoạt động vốn không thật sự cần thiết. Một bài đăng trên X (Twitter) chẳng hạn có thể khơi gợi áp lực bằng câu: “Cô ấy từng nghĩ mình không đủ giỏi, nhưng nhờ [sản phẩm/dịch vụ], giờ đã là người thành đạt! Bạn còn chờ gì nữa?” – vô tình (hoặc cố ý) biến câu chuyện thành lời mời gọi đầy sức nặng.

Tạo áp lực xã hội bằng chuẩn mực không thực tế

Nhiều chiến dịch truyền thông – đặc biệt trên mạng xã hội – khéo léo lợi dụng hội chứng kẻ mạo danh để khiến công chúng tin rằng họ “chưa đủ giỏi” nếu không đạt những tiêu chuẩn phi lý. Đó có thể là lời ca ngợi lối sống làm việc 80 giờ mỗi tuần, thân hình “hoàn hảo” hay mức thu nhập vượt xa thực tế. Khi các chuẩn mực này liên tục được lặp lại, chúng nuôi dưỡng cảm giác bất an tập thể, buộc nhiều người phải chạy theo giá trị mà bên thao túng mong muốn – từ mua sản phẩm, tham gia phong trào đến ủng hộ một quan điểm. Chẳng hạn, một người nổi tiếng có thể đăng: “Nếu bạn không thức dậy lúc 5 giờ sáng để làm việc, bạn chưa xứng đáng thành công.” Thông điệp tưởng chừng truyền cảm hứng này thực chất khơi dậy nỗi sợ “không đủ giỏi”, đẩy đám đông tìm đến các ứng dụng năng suất hoặc khóa học “thay đổi cuộc đời” mà không suy nghĩ.

Khai thác nỗi sợ thất bại để bán sản phẩm hay dịch vụ

Một số chiến dịch quảng cáo còn tinh vi hơn khi khoét sâu cảm giác tự ti, gieo vào tâm trí người xem suy nghĩ rằng họ phải mua một sản phẩm hay dịch vụ để “bù đắp” cho những thiếu sót của mình. Thông điệp kiểu “Bạn cảm thấy mình chưa đủ giỏi trong công việc? Đăng ký ngay để trở thành chuyên gia!” nghe có vẻ khích lệ nhưng thực chất nhằm thúc đẩy hành vi tiêu dùng, ngay cả khi khóa học hay dịch vụ đó không thực sự mang lại giá trị. Các quảng cáo mỹ phẩm hoặc thực phẩm chức năng cũng thường áp dụng cách này, ví dụ: “Thiếu tự tin vì ngoại hình? Sản phẩm này sẽ giúp bạn trở nên xứng đáng!” – tạo áp lực vô hình khiến người xem vội vàng rút ví.

Tạo phong trào hoặc chia rẽ xã hội

Có những nhóm hoặc cá nhân tận dụng hội chứng kẻ mạo danh để gieo mầm chia rẽ hoặc thổi bùng các phong trào cực đoan. Bằng việc khiến một nhóm người cảm thấy “kém cỏi” so với nhóm khác hay so với một lý tưởng, họ kích động cạnh tranh, ganh đua hoặc thậm chí là thù địch. Mục tiêu là tạo ra sự phân cực trong xã hội, khiến đám đông dễ bị dẫn dắt vào các trào lưu hoặc tư tưởng cực đoan, đồng thời làm suy yếu sự đoàn kết. Ví dụ, một chiến dịch truyền thông chính trị trên mạng xã hội có thể rêu rao: “Nếu bạn không ủng hộ chúng tôi, bạn không đủ yêu nước” – khai thác cảm giác tự ti để ép buộc công chúng đứng về một phía.

Thao túng đám đông bằng truyền thông sợ hãi

Một chiến thuật khác là phóng đại nỗi sợ “không đủ giỏi” để điều khiển hành vi tập thể. Thông điệp như “Nếu bạn không tham gia chương trình này, bạn sẽ bị bỏ lại phía sau” đánh trực diện vào tâm lý sợ thất bại, khiến người nghe dễ dàng hành động theo ý đồ của bên thao túng. Mục tiêu là tạo ra cảm giác hoảng loạn hoặc áp lực tức thời, buộc đám đông tham gia phong trào, mua sản phẩm hay ủng hộ một quan điểm mà không kịp kiểm chứng. Chẳng hạn, một bài đăng lan truyền trên mạng xã hội có thể tuyên bố: “Nếu bạn không đầu tư vào tiền mã hóa ngay bây giờ, bạn sẽ mãi là kẻ thua cuộc!” – khiến nhiều người vội vàng xuống tiền mà chưa tìm hiểu cặn kẽ 

Sử dụng người ảnh hưởng để khuếch đại thao túng 

Những người có tầm ảnh hưởng trên mạng xã hội hay các nhân vật công chúng dễ dàng biến hội chứng kẻ mạo danh thành công cụ tạo áp lực tinh vi. Họ thường kể câu chuyện cá nhân – có thể thật, cũng có thể được thêu dệt – về việc từng tự ti nhưng đã “lột xác” nhờ một phương pháp, sản phẩm hay phong trào nào đó. Câu chuyện được trình bày như một hành trình truyền cảm hứng, nhưng mục đích ẩn sau lại là dẫn dắt người theo dõi tin tưởng và hành động theo lời khuyên, từ việc mua hàng đến tham gia một trào lưu.

Điểm nguy hiểm nằm ở chỗ họ tận dụng uy tín cá nhân để trục lợi hoặc truyền bá những thông điệp độc hại: quảng bá sản phẩm kém chất lượng, thậm chí lừa đảo, hoặc cổ súy các quan điểm cực đoan. Chẳng hạn, một influencer có thể chia sẻ: “Tôi từng nghĩ mình không đủ giỏi, nhưng chỉ sau ba tháng theo [chương trình huấn luyện X], sự nghiệp của tôi đã thay đổi. Bạn cũng làm được!” – một lời kêu gọi nghe đầy động lực nhưng dễ khiến người theo dõi vội vàng chi tiền mà không kịp kiểm chứng.

Tạo cảm giác khan hiếm hoặc thời hạn để ép buộc hành động

Không ít chiến dịch truyền thông lợi dụng nỗi sợ “không đủ giỏi” bằng cách dựng nên cảm giác khan hiếm hay thời hạn gấp gáp. Thông điệp như “Chỉ còn 24 giờ để đăng ký khóa học giúp bạn vượt qua tự ti và thành công!” dễ khiến người xem tin rằng họ phải hành động ngay lập tức để chứng minh năng lực, dù giá trị thực sự của chương trình chưa được kiểm chứng.

Mục đích ẩn sau là thúc đẩy công chúng ra quyết định vội vàng – từ mua sản phẩm, đăng ký dịch vụ đến tham gia phong trào – nhằm trục lợi tài chính hoặc gia tăng số lượng người tham gia. Chẳng hạn, một bài quảng bá trên mạng xã hội có thể nhấn mạnh: “Chỉ còn 100 suất cuối cùng cho khóa học bứt phá bản thân – đừng để mình mãi kém cỏi!” – tạo áp lực buộc người dùng đăng ký mà không kịp cân nhắc.

Sử dụng ngôn ngữ phân cực để kích động ganh đua

Một số chiến dịch còn tinh vi hơn khi dùng ngôn từ phân cực, biến việc khẳng định bản thân thành cuộc ganh đua căng thẳng. Thông điệp kiểu “Chỉ những người thực sự xuất sắc mới dám tham gia thử thách này” đánh thẳng vào nỗi sợ bị coi là kém cỏi, buộc đám đông phải hành động để “xứng đáng”.

Chiến lược này dễ tạo chia rẽ, thậm chí kích động ganh đua, khiến công chúng tự nguyện tham gia các phong trào, mua sản phẩm hoặc ủng hộ một ý tưởng có lợi cho bên thao túng. Ví dụ, một chiến dịch trên mạng xã hội có thể kêu gọi: “Bạn đủ dũng cảm để tham gia thử thách 30 ngày chứng minh mình không phải kẻ thất bại chứ?” – khơi gợi áp lực phải nhập cuộc chỉ để khẳng định giá trị bản thân.

Sử dụng truyền thông để củng cố định kiến hoặc bất bình đẳng 

Một số chiến dịch truyền thông tinh vi khai thác hội chứng kẻ mạo danh để duy trì các định kiến xã hội về giới tính, tuổi tác hay nghề nghiệp. Bằng cách gieo vào tâm trí một nhóm người cảm giác “không đủ giỏi”, họ khiến nhóm này tự thấy mình khó xứng đáng với những vai trò hoặc lĩnh vực nhất định. Thông điệp như “phụ nữ muốn thành công trong ngành công nghệ phải nỗ lực gấp đôi” nghe qua tưởng là khích lệ, nhưng thực chất chỉ làm dày thêm nỗi bất an và vô tình củng cố rào cản.

Đằng sau đó là mục tiêu bảo toàn quyền lực hoặc giảm bớt cạnh tranh, giữ nguyên những khoảng cách vốn đã tồn tại. Chẳng hạn, một bài đăng trên mạng xã hội có thể viết: “Phụ nữ trong ngành công nghệ thường thấy mình kém cỏi – hãy đăng ký khóa học này để vượt qua!” – trong khi bản thân khóa học chỉ nhằm trục lợi từ nỗi tự ti.

Thao túng đám đông thông qua các phong trào giả tạo 

Có những cá nhân hoặc tổ chức tạo ra các phong trào “tự cải thiện” tưởng như tích cực, nhưng thực chất phục vụ lợi ích riêng. Họ khơi gợi tâm lý tự ti, kêu gọi mọi người tham gia để “chứng minh giá trị” hoặc “vượt qua cảm giác không đủ giỏi”. Một phong trào có thể khuyến khích công chúng chia sẻ công khai câu chuyện tự ti của mình để “truyền cảm hứng”, nhưng mục đích thật lại là thu thập dữ liệu cá nhân hoặc tăng tương tác cho thương hiệu.

Ví dụ, một chiến dịch trên mạng xã hội có thể kêu gọi: “Hãy chia sẻ câu chuyện tự ti của bạn với hashtag #ImpostorNoMore để truyền cảm hứng!” – nghe có vẻ như một hành động lan tỏa tích cực, nhưng ẩn sau đó có thể chỉ là chiêu trò thu thập thông tin người dùng hoặc quảng bá sản phẩm được ngụy trang khéo léo.

Thế nào, bạn đã giật mình khi thấy một lúc nào đó, ở một nơi nào đó bạn đã bị thao túng hay chưa?